Ik ben een Material Girl - gelukkig maar
Betekenis vinden in de Material World
Hallo en welkom terug bij Lekker Kijken, mijn wekelijkse nieuwsbrief met kunsthistorische observaties uit het dagelijks leven! Zodat jij hopelijk straks ook met andere ogen naar de wereld om je heen kijkt. Als je mij wil helpen om hier wekelijks tijd in te kunnen steken, vergeet dan niet om je te abonneren of deze nieuwsbrief met anderen te delen. Thank you en veel leesplezier!
Je loopt door een museum en ineens, als een ekster die iets ziet glimmen, valt je oog op iets wat je aandacht trekt en niet meer loslaat. Als een magneet word je er naartoe gezogen. Maar wat het precies is, wat je zo aantrekt, is vaak niet meteen duidelijk - dat begrijp je later pas. Soms pas na het verlaten van het museum. Het is net als met vriendschappen: je leert iemand kennen en voelt meteen een klik, terwijl je diegene nog totaal niet kent. Maar hoe meer je elkaar leert kennen, hoe beter je ineens begrijpt waarom jullie zo’n goede match zijn.
Onlangs had ik zo’n ontmoeting met het schilderij Zittend model op een bank van Edvard Munch uit 1924. Ik kon niet beschrijven waarom, maar voelde me er direct mee verbonden. Het voelde bijna alsof ik naar een schilderij van mezelf stond te kijken. En dan niet een waarheidsgetrouwe afbeelding van mijn uiterlijk, maar meer als een representatie van mijn binnenwereld. Bij het zien van de vormen, kleuren en sfeer van het werk dacht ik: zo ziet mijn hoofd er van binnen uit. Het is niet alleen geverfd in de kleuren die ik van nature om me heen verzamel, in de kleding die ik draag en hoe ik mijn huis heb geschilderd, maar het zijn de kleuren waarin ik denk.
Wellicht is het een verklaring voor mijn liefde voor Munch’s werk - ik herken me niet specifiek in dat wat is afgebeeld, maar in de vormen, kleuren en sferen die in mijn hoofd zo abstract zijn maar die hij zo concreet weet de vangen in olieverf op doek. Het is een vreemde ervaring die wellicht wat specifiek klinkt, maar toch denk ik dat ik niet de enige ben voor wie zulke materiële uitingen van abstracte zaken troost bieden. Is dat niet voor een groot deel waar kunst om draait?
Munch schilderde Zittend model op een bank de dag nadat hij het model, Birgit Prestøe, leerde kennen. Munch noemde haar het ‘gothic meisje’.1 In dit eerste portret heeft hij haar al in die sfeer afgebeeld: ze is zo ver mogelijk verwijderd van de toeschouwer, zit met donkere kleding en een gesloten houding op het uiteinde van de bank. Qua kleur verdwijnt ze bijna in de schaduw, haar lege blik en ongedefinieerde ogen maken het onmogelijk contact met haar te maken. In dit werk lijkt het echter niet zozeer om haar als individu te gaan, maar meer om Munch’s indruk van haar en van de ruimte - om zijn eigen binnenwereld dus. Prestøe’s lichaam en kleren zijn met dezelfde kleuren en verfstreken geschilderd als haar omgeving en de meubels. Het enige wat haar tot een mens maakt zijn de zwarte strepen waarmee Munch haar contouren aanduidt.
Ik ben benieuwd waarom Munch haar zo schilderde: legt hij zijn allereerste indruk van haar vast? Schilderde hij vrij en los omdat hij ruimte voelde te experimenteren, een leeg canvas met een nieuw model, met meer ruimte voor zijn eigen impressie en idee van wie deze vrouw was? In latere schilderijen heeft Prestøe namelijk wel een heldere oogopslag en wordt ze als individu duidelijk afgekaderd van haar omgeving. Ze is dan niet langer een vaag concept in Munch’s hoofd, maar een individu, een echt mens.
Het schilderij raakte me omdat ik er iets van mijn eigen hoofd en blik op de wereld in herken. Maar het is niet alleen de afbeelding zelf die dit effect heeft, maar ook het feit dat Munch dat weet te vangen in een tastbaar, fysiek object (het schilderij) waar ik vervolgens omheen kan lopen en wat ik vanuit alle hoeken kan bestuderen. Daardoor voelt het alsof die beelden in mijn brein en belevingswereld nu ook buiten mijn hoofd bestaansrecht hebben, het wordt ineens op een andere manier ‘echt’. Wat mij betreft verdient het materiële om deze reden meer waardering.
Het doet me denken aan een gesprek dat we ooit terloops tijdens een werkgroep van mijn studie hadden: hoe denk je over je eigen brein, hoe zie je dat voor je? Hoe visualiseer je je eigen brein? Binnen onze groep bleek dat totaal verschillend te zijn: de een zag haar brein als een archief met laatjes, de ander als een grote grijze brei van willekeurige feitjes en herinneringen, iemand zag een landkaart voor zich. Weer iemand anders zag haar hoofd als een soort huis met oneindig veel kamers, waarin je makkelijk de weg kwijtraakt. Ik denk dat het nuttig is om soms op zo’n manier over dingen na te denken alsof het objecten zijn, omdat het je een heel ander perspectief kan bieden op dingen waar je normaal niet over nadenkt. Achteraf denk ik ook dat ik daarom laatst een breintentoonstelling maakte hier op Substack.
Tastbare objecten kunnen ons helpen onszelf te begrijpen - en andersom kan het soms helpen om over jezelf te denken als een object. Madonna’s “We are living in a material world / and I am a material girl” galmt de laatste tijd vaak door m’n hoofd. Ja, ik weet dat zij in het lied vooral op zoek was naar een rijke man, maar in mijn hoofd is de tekst een eigen leven gaan leiden. Want god, wat is het héérlijk dat we die fysieke wereld om ons heen hebben - dat ik een Material Girl in de Material World ben. Want vaak voel ik me niet zo, dan zit ik uren achter een laptop, verdwijn ik in m’n hoofd, me er amper van bewust dat ik een lichaam heb. Dan vergeet ik dat er andere manieren zijn om me te uiten dan via het typen van woorden in word-documenten en e-mails. Het benoemen en waarderen van die Material World, zoals Madonna doet in haar nummer, kan soms een heerlijke helderheid scheppen. En die wisselwerking tussen het abstracte en het tastbare is wat meesterwerken als Munch’s schilderij oplevert, wat mij - en hopelijk jou ook - diep wist te raken.
Meer kunsttips en observaties van mij? Volg me dan ook op Instagram: @iesheijne.
‘Gothic girl’ in het Engels, in het Noors ‘gotiske piken’. Eigenlijk zou de vertaling ‘gotisch meisje’ hier wellicht beter op zijn plaats zijn, gezien het nu lijkt te verwijzen naar de Gothic-subcultuur die pas veel later opkwam, in de jaren ‘80. Maar ‘gotisch meisje’ vond ik ook weer vreemd klinken. Ik vermoed dat Munch met de term verwijst naar de introspectieve, melancholische en haast macabere uitstraling van het meisje. Ik denk dus dat hij refereert aan de 18e- en 19e-eeuwse herleving van de (geromantiseerde) gotiek in de literatuur, gekenmerkt door verhalen als Frankenstein en Dracula.