De IKEA-poster van Amsterdam: een laks icoon
Waarom hangen zoveel Amsterdammers hem op?
Hoi, daar ben ik weer, met de wekelijkse nieuwsbrief Lekker Kijken! Dit keer een verhaal over een foto die je waarschijnlijk vaker ziet dan je doorhebt. Maar na het lezen van deze nieuwsbrief heb je daar ten minste een mooi verhaal en wat interessante overpeinzingen bij. Althans, dat hoop ik.
Veel leesplezier en vergeet je niet te abonneren als je dat nog niet gedaan hebt! Je kunt ook upgraden naar een betaald abonnement voor €5 per maand of €50 per jaar. Dit helpt mij om tijd te kunnen besteden aan het schrijven van deze teksten. Dankjewel ❤️
Het is een iconisch beeld: de IKEA-poster van de Amsterdamse Brouwersgracht, volledig zwart-wit met één rode fiets erin. Sinds kort fiets ik vrijwel dagelijks langs de plek waar de foto genomen werd. Een iconisch stukje stad, want de poster is inmiddels bijna een half miljoen keer verkocht - een deel daarvan zelfs aan mensen in Amsterdam. Het valt mij op dat er, in meerdere woonkamers aan de Brouwersgracht, grote zwart-wit foto’s van deze gracht hangen. Niet het IKEA-exemplaar, het blijft natuurlijk de grachtengordel, maar wel reproducties van het uitzicht dat zich buiten het raam bevindt. En ook Amsterdamse Airbnb’s staan erom bekend dat de IKEA-poster daar vaak te vinden is. Waarom hangen Amsterdammers dit op?
En wat is überhaupt eigenlijk het verhaal achter de IKEA-poster?
Het clichématige beeld wordt gemakkelijk bespot, maar ik vind het niet terecht dat we zo laatdunkend doen over een foto die zoveel mensen elke dag zien. Het feit dat het goedkoop en toegankelijk is maakt het niet onbelangrijk. Gelukkig is er iemand die in de hele geschiedenis achter deze foto is gedoken. Tom Roes maakte hierover de korte en zeer vermakelijke documentaire ‘VILSHULT’, gratis te bekijken op YouTube. Opvallend genoeg bleek het voor hem nog lastig om informatie over zo’n iconisch beeld te verzamelen.
De foto werd gemaakt op de hoek van de Brouwers- en de Herengracht door de Argentijnse fotograaf Fernando Bengoechea. Hij brak door met zijn unieke, nonchalante stijl en fotografeerde beroemdheden (zoals Madonna en Naomi Campbell) en hun interieur voor de grootste tijdschriften. De foto van Amsterdam is dan ook helemaal niet representatief voor zijn werk. Zijn broer vindt het maar een middelmatige foto, en ik ben het met hem eens dat Bengoechea veel mooiere foto’s heeft gemaakt - ook van Amsterdam - dan het exemplaar dat door IKEA wereldberoemd werd.
Bengoechea maakte de foto tijdens een wandeling door de stad, toen hij in maart 1999 voor werk in Amsterdam was. Vlak voor vertrek had hij ruzie met zijn toenmalige vriend. Na een paar dagen zonder contact e-mailde hij hem deze foto. “He felt lonely, like that bicycle”, zegt de ex daarover in de documentaire van Roes. Met de foto wilde hij sorry zeggen. In 2004 overleed de fotograaf in Sri Lanka tijdens de tsunami. Zijn partner, die naast hem lag te slapen toen de tsunami toesloeg, overleefde het op miraculeuze wijze. Het lichaam van Bengoechea is nooit teruggevonden. Hij heeft geen idee dat zijn foto zo’n wereldwijd icoon is geworden.
Maar hoe is een persoonlijk kiekje van de fotograaf dan in een IKEA-poster veranderd? Dat hangt van toevalligheden aan elkaar. De foto werd opgenomen in een database, waar IKEA-ontwerper Erik Hansen hem vrij willekeurig uitgeplukt heeft. Hansen, die ook verantwoordelijk is voor IKEA-klassiekers zoals de roos en de brug in het oerwoud, zegt hierover: “it could have been any other picture”. Hij herinnert zich niet waarom de keuze op dit exemplaar viel. Hansen was ook degene die de rode kleur aan de fiets toevoegde, zonder verdere artistieke visie: “It could have been green, it could have been yellow, but now it turned out to be red”, zegt hij in de documentaire. IKEA heeft niet veel voor de foto betaald: de erfgenamen vonden de foto niet zo boeiend en hadden het grote succes ervan niet voorzien. Maar de foto sloeg aan en veroverde de harten en muren van mensen en woonkamers wereldwijd. De foto is inmiddels niet meer te koop bij IKEA, maar niet getreurd: wie interesse heeft in een exemplaar kan er gratis een afhalen via Marktplaats.
Maar waarom fascineert de foto zoveel Amsterdammers, die dit uitzicht dagelijks ‘in het echt’ kunnen zien?
Het idee van Amsterdamse huizen en hotels die volhangen met Amsterdamse foto’s laat me niet meer los. Waarom zou je eigenlijk binnen willen kijken naar iets wat je buiten in het echt kunt zien? De iconische foto van Amsterdam is een mooi toonbeeld van het ‘verhaal’ over je woonplaats versus de realiteit. In de whatsappgroep van mijn vorige buurt (in Amsterdam) werden geregeld historische feitjes en foto’s van onze straat gedeeld, en iedereen vond het geweldig. Ook dat voelde voor mij altijd als het gezamenlijk schrijven van het verhaal van ons straatje, waar we zo trots op waren en zo van hielden. De realiteit is makkelijker te idealiseren als je het de vorm van een kunstwerk of verhaal geeft. Zodra je er een kadertje omheen plaatst is het kunst, zodra het kunst wordt is het begeerlijk en heeft het status. Maar is het verzamelen van al die feitjes, plaatjes en verhalen over je woonplek een manier om er écht meer verbonden mee te zijn, of creëert het een alternatieve realiteit die eigenlijk romantischer is dan de daadwerkelijke plek, die volzit met vuilnis, ratten en lawaaierige toeristen?
De Brouwersgracht-foto is heel generiek: je kunt deze foto vrijwel overal in de Amsterdamse grachtengordel nemen. Bovendien gaat de foto totaal niet om de grachten zelf, maar om het idee van wat Amsterdam is, of zou kunnen zijn. Een romantisch ideaalbeeld, waarin de toeschouwer van de foto zichzelf al zorgeloos en stijlvol gekleed door de stad ziet slenteren. Terwijl de realiteit natuurlijk heel anders is: als je écht over dit stuk van de Brouwersgracht loopt word je waarschijnlijk bijna omver gereden door een fiets, want de stoep is er te smal, er ligt bovendien continu vogelpoep en je struikelt over over de rolkoffers van toeristen. De foto hangt in veel Amsterdamse hotels en Airbnb’s, wellicht om toeristen te herinneren aan het Amsterdam van hun dromen, waar ze nu dan eindelijk zijn gearriveerd. Of hangt de foto er vooral om hen terug te brengen naar dat ideaalbeeld als de drukke, vieze, lawaaierige stad in werkelijkheid tegenvalt?
Ik vind het geheel terecht dat de IKEA-foto inmiddels is opgenomen in de collectie van het Amsterdam Museum, want het beeld zegt veel over onze blik op de stad en het verschil tussen het Amsterdam in ons hoofd en Amsterdam in het echt. Neem ook eens een leuke foto van je eigen straat, druk hem af en hang hem ingelijst in je huis: ik weet zeker dat je je omgeving ineens een stuk meer gaat waarderen. Je alledaagse omgeving wordt dan ineens een verhaal, een romantisch beeld, een ideaal - een kunstwerk.
Tegelijkertijd ben ik verontwaardigd over IKEA’s nonchalante omgang met de keuze van afbeeldingen waarvan ze een half miljoen posters verkopen.
We maken ons zo’n zorgen om de grootschalige verspreiding AI-slop, maar verspreiden al decennialang argeloos ‘lege’ afbeeldingen: van al het werk van deze fotograaf werd deze er zomaar uitgepikt, terwijl hij veel mooiere foto’s (van Amsterdam) heeft gemaakt. Ook het continu herhalen van beelden, wat nu vaak als dreiging van AI wordt genoemd, is niet nieuw: dit soort plaatjes van Amsterdam wordt al herhaald, gekopieerd en verspreid zolang we ons kunnen herinneren. Natuurlijk valt er een argument te maken dat AI dat op nóg grotere schaal en snelheid doet, maar alle plaatjes van Amsterdam zijn inmiddels ook een geheel eigen ‘nep’leven gaan leiden in een echokamer die losstaat van de stad. Verdienen we dan echt niet beter? We maken ons continu zorgen over gezond eten en onze schermtijd - maar blijkbaar boeit het niet zoveel welke visuele informatie we elke dag tot ons nemen, terwijl dat ook sporen nalaat in ons brein en onze gemoedstoestand. Zou IKEA niet op z’n minst een kaartje bij zulke posters kunnen doen met het achtergrondverhaal, zodat we tenminste weten waar we naar kijken? Hoe leuk zou dat zijn?! Als ze nog iemand zoeken om die te schrijven - ik ben beschikbaar.
Mocht jij nou iemand kennen bij IKEA met wie ik hier eens over kan praten, laat het me weten! Of als je gewoon eens iets wil zeggen of delen: je mag me altijd mailen, dat kan door te reageren op deze mail of een bericht te sturen naar isabelheijne@hotmail.com. Tot volgende week!